ערגעץ ווי אין די לאנגע קייטעלע פון צרות און פרעות וואס כלל ישראל איז אריבער אין איהר ביטערע גלות, נאכאנאנדע בלבולים און פאגראמאן וואס די בני עשיו וישמעאל האבן אויסגעפירט אויף פולצאליגע אידישע קהילות, געפינט זיך דער בלוטיגער פאגראם אויף די שטאט ערפורט - Erfurt אין דייטשלאנד, וועלכער איז דורכגעפירט געווארן אין שנת ה' אלפים ק"ט, די למספרם יארע איז דאס 1349.
די שטאט ארפורט איז גערעכנט געווארן אלס א גאר וויכטיגע שטאט פאר האנדלונג צוועקן, געפינענדיג זיך ביים דורגאנג צווישן מזרח דייטשלאנד און מערב דייטשלאנד, נאכדערצו איז דארט געוואקסן א געוויקס וואס פון דעהם האט מען געמאכט בלויע פארב, א גאר טייער מאטריאל אין יענע יארן, אזוי אויך איז דער קייסערליכער פאלאץ געווען פלאצירט אין שטאט פאר א געוויסער תקופה.
איבערבלייבענישען פון דער בריק וואס איז געווען העכער די טייך און שטארק באניצט געווארן פאר האנדלונג צוועקן.
דאס אנהייב פון די אידישע קהילה אין שטאט
די אידישע קהילה אין די שטאט האט זיך אנגעהויבן ווארשיינליך נאך אזוי פרי ווי אין יאר ד' אלפים תתנ"ו בערך, אידן זענען דארט געקומען מעגליך צוליב די שווערע פרעות אינערהאלב די ריין געגנט, וואס דאס האט גורם געווען פאר אידן צי אנטלויפן אהער.
די קהילה איז געווען א רייכע קהילה, אזוי ווייזט זיך אויס פון די כתבי ידות און ווערדפולע צירונגען וואס זענען פון דארט איבערגעבליבן, צווישן אנדערע איז די עלטסטע כת"י פון תוספתא וואס איז היינטיגע צייטן דא, געשריבען געווארן אין ערפורט, אזוי אויך א גאר טייער שיין באצירטער תנ"ך אין צוויי בענדער געשריבען אויף טייערע פארמעט.
דער היסטארישער בית המדרש וואס איז ווארשיינליך דער עלטסטער ביהמ"ד אין אייראפע, וואס דער ערשטער חלק איז שוין געבויעט געווארן אזוי פרי ווי יאר ד"א תתנ"ה, און רוב חלקים פון דער בנין איז געבויעט געווארן שנת ה"א י'.
נאך דער בלוטיגער פאגראם, האבן די שטאט באהערדע פארקויפט דער שוהל, פאר איינער וואס האט פון דעהם געמאכט א וועיר האוז, און ער האט אויפגעבראכן אין דעהם צוויי טויערען, איינס אויף די פלאץ וואס דארט איז געווען דער ארון הקודש, לאנגע יארן איז נישט געווען באוויסט אז דאס איז געווען א שוהל, אזוי ארום האט עס איבערגעלעבט די ביטערע נאצי תקופה, ביז לעצטנס וואס עס איז אנטדעקט געווארן, היינט איז דאס ליידער א מוזעאום.
פרעות שנת ד"א תתקפ"א
אין יאר ד' אלפים תתקפ"א בערך, בעת די פינפטע קרייץ ציגלער, האבן צוליב א בלוט בלבול א גרופע קריסטן ימ"ש באפאלן די ביהמ"ד מיט פולע פארזאמעלטע אידן אינעווייניג, מיטן ציהל זיי צי אומברענגען ה"י, אבער נישט איידער זיי האבן אנגעגעבן א ברירה פאר די געפאנגענע אידן, אדער חלילה זיך צי שמד'ען, אדער אומברענגען ה"י, אזוי ווי טויזענטער קדוישם אין יענע יארן, זענען די אידן געבליבען געטריי צום באשעפער, און אויסגעקליבען די טויט, אזוי פול ווי בערך 25 אידן פון די קהילה, זענען דעמאלט אומגעקומען עקדה"ש, הי"ד, צווישן די אומגעקומענע איז געווען דער חזן רבי שמואל בן קלונימוס הי"ד.
דאס ווייטערע בליה פון די קהילה
די קהילה האט זיך אבער צוריקגעכאפט נאך די שווערע טראגעדיע און ווייטער ממשיך געווען צי בליעהן, אזוי ווייט אז זיי האבן צוויי מאל אויסגעברייטערט זייער שוהל, וואס דאס ווייזט אז לכאורה זענען די צאהל אידן פון שטאט שטארק געוואקסן, אזוי אויך איז געבויעט געווארן א מקוה טהרה נאנט צום טייך פון מים חיים.
אין שטאט האבן אויך געוואוינט גרויסע תלמידי חכמים, אזוי ווי עס ווערט דערמאנט אין א שאלה אין תשובות מיימוניות נשים סימן כה
"ועתה רבותינו הקרובים אלינו שבארפור"ט והרחוקים ממנו שבווירצבור"ק והמאור הגדול הר"מ מרוטנבור"ק המקום יהיה לו בעזרו ושאר רבותינו שברינו"ס פטרו את יצחק משרה פרה סרה בזריקת גט הנעשה בפנינו."
אין א געוויסע תקופה, בעת רבינו מאיר דער מהר"ם מרוטנבור"ק זי"ע איז געווען איינגעשפארט אין טורמע ווי באוואוסט, האט זיך דאן די רא"ש זי"ע אויפגעהאלטן פאר א לענגערע תקופה אין שטאט ארפורט, צי שתדל'ענען לטובת זיין רבי ביים קייסער, וואס האט דאן געוואוינט אין שטאט.
דערנאך האט דארט געוואוינט רבינו אלכסנדר הכהן זוסליין זי"ע דער מחבר פון ספר האגודה, און אזוי אויך האט דארט געוואוינט רבינו אליעזר מארפורט און נאך.
פרעות ה' אלפים ק"ט
אין יארע 1349 למספרם, שנת ה"א ק"ט האט אויסגעבראכן אין אייראפע די ביטערע שווארצע מגיפה, ווי צענדליגער מיליאנען גויים זענען אויסגעשטארבן, ווי פארשטענדליך האבן די בני עשיו באשולדיגט די אידן אין צופירן צי די מגיפה דורך פארגיפטיגען די וואסער, און די אינטער געהיצטע מאסן האבן דאן א דורך געפירט עטליכע פאגראמען אינערהאלב גאנץ אייראפע, ווי טויזענטער אידן זענען אומגעבערנגט געווארן עקדה"ש.
געווען איז דאס שבת פרשת תזריע ר"ח ניסן און פרשת החודש אין יאר ה' אלפים ק"ט, אין א שבת וואס מען נעמט ארויס דריי ספרי תורה, ווען רוב אידן האבן זיך געפינען אין ביהמ"ד, האבן זיך די צעהעצטע אייניקלעך פון עמלק ארויסגעלאזט אויף א בלוטיגער פאגראם אויף די בני הקהילה, אומברענגענדיג אזוי פול ווי בערך דריי טויזענט פון די בני הקהילה, צווישן זיי רבינו אלכסנדר הכהן, (טייל זענען חולק אז רבינו אלכסנד איז דארט אומגעקומען, צוליב דאס וואס די מהרי"ל און שפעטערדיגע רופן איהם נישט אהן מיטן טיטל "הקדוש" וואס איז נהוג צי מכנה זיין דיי וואס זענען אומגעקומען עקדה"ש, אבער אזוי ווייזט אויס פון די קינה וואס ווערט ווייטער געברענגט) און אלע אנדערע זענען אנטלאפן, בארויבט די ספרי תורה און ספרי הקודש, עס געשלעפט אויפן גאס מיט א מורא'דיגע בזיון, דא איז ליידערגעקומען א סוף צי די שיינע בליענדיגע קהילה. הי"ד.
רבי ישראל ברבי יואל פון די בני הקהילה, האט געקלאגט אויף זיין קהילה, און געשריבען א ביטערע קינה וואס הייבט זין אהן מיט די ווערטער "ציון אריוך בכי".
"ערפורט מהררה,
לה שם ברוב עשרה,
שם הוד כבוד תורה,
חק דת פליליך
זכו נזיריה
צחו צעיריה,
נעמו נעריה -
בם רב אציליך
הרב אלכסנדרי
כהן וראש נזרי
לעשות רצון יוצרי
עז כשחליך"
"גוילין נשרפין ואותיות פורחות[/size]"[/b]
די בארויבטע אוצר וואס די רשעים האבן בארויבט פון די אידן, זענען לאנגע יארן אפגעהיטן געווארן ביי זיי, צוישן זיי 4 ספרי תורה, וואס דאס איז ווארשיינליך די עלטסטע ספרי תורה בכתב אשכנז וואס איז היינט דא, עס געפינט זיך היינט צעטאגס אין די בערלינער לייבערי.
דער עלטסטער כת"י פון די תוספתא וואס איז היינט דא, וואס איז געשריבען געווארן אין ארפור"ט, קענטיג פלעקן, מעגליך פון בלוט.
קוקענדיג אין די ספרי תורה און די ספרים וואס זענען באראבעוועט געווארן, שטעלט זיך די האר פון קאפ אויף, זעענדיג א שטימע עדות צי די בוליטגע פרעות וואס זענען אריבער אויף די בני הקהילה פאר באלד זיבען הונדערט יאר צוריק, אויף די ספרי תורה איזק לאר קענטיג סימנים פון א פייער וואס האט פארניכטעט א טייל פון די ספרי תורה, און אויף די תוספתא און אזוי אויך אויף דער מחזור איז קענטיג א פלעק, וואס איז שארק מעגליך א בלוט פלעק.
נאך מער שאקירנד איז א השערה וואס א אידישער חוקר מיטן נאמען ר' אפרים כספי האט געגעבן, און איינער פון די ספרי תורה זענען די בלעטער פון פרשת שלח ביז פרשת חוקת טיילווייז פארברענט, און דערנאך איז עס אינגאנצן פארברענט ביז פרשת פנחס, גאנץ מעגליך אז דאס איז די ספר תורה וואס מען האט געליינט דערין די קריאה פון ראש חודש, וואס איז געווען יענער ביטער טאג, און דעריבער איס עס פארברענט פונקט ביי פרשת פנחס, דארט ווי עס איז געווען אויפגעמישט. א אנדער אפציע איז אז עס איז נאך געווען אויפגעמישט אויף פרשת פרה, ווי די סימני השריפה איז אויך אויף פרשת חוקת.
ביי דער אנדער ספר תורה פעלט גאנצעטע קלפים, ביז סוף פרשת שמיני און אנהייב תזריע, מעגליך אז דער ספר תורה איז געווען אויפגעמישט אויף דער קריאה פון די וואך פרשת תזריע, און דער ערשטער האלב פון די ספר תורה וואס איז געווען ארום געדרייט אויף דער ערשטער עץ חיים איז פארברענט געווארן.
און נאך מער, דער מעגליכער בלוט פלעק אויף די מחזור, איז פונקט אויף דער יוצר לפרשת החודש! און איז ממשיך אויף נאך עטליכע ווייטערע בלעטער, וואס ווייזט אז לכאורה האט די בלוט געטראפט אויף דעהם ווען עס איז געעוען אויפגעמישט אין פרשת החודש.
עטליכע יאר שפעטער זענען ווידער געקומען אידן וואוינען אין שטאט, צווישן אנדערע האט אין די שפעטערע תקופה געוואוינט דער מהר"י וייל זי"ע, ועוד חזון למועד.
אין יארע 2000 למספרם האט מען גראבענדיג נעבן דער שוהל געטראפן אן אוצר וואס אידן האבן דארט באהאלטן, ווארשיינליך שמעקענדיג אז די צרות קומט און מען דארף אנטלויפן, האבן זיי באהאלטן זייערע צירונגען און ווערדפולע כלים מיינענדיג נעבעך אז זיי גייען צוריק קומען.
יִוָּדַע בגיים בַּגּוֹיִם לְעֵינֵינוּ נִקְמַת דַּם עֲבָדֶיךָ הַשָּׁפוּךְ: תָּבוֹא לְפָנֶיךָ אֶנְקַת אָסִיר כְּגֹדֶל זְרוֹעֲךָ הוֹתֵר בְּנֵי תְמוּתָה: וְהָשֵׁב לִשְׁכֵנֵינוּ שִׁבְעָתַיִם אֶל חֵיקָם חֶרְפָּתָם אֲשֶׁר חֵרְפוּךָ ה':
