יעצט בשייכות צו דעם ענין וואס זארעכפעפער האט אויפגעברענגט וועגן גאנצע ווערטער וואס ווערן אויך צוגעשמאלצן צו פעולות כדי צו ערקלערן דעם אופן פון דער פעולה, איז כדאי אויסצוברייטערן אן עקסטערן שמועס איבער דער ערשיינונג אליין.
ווי געזאגט איז דער געדאנק פון צוזאמשמעלצן ווערטער באזירט אויף די זילבעס-צושטעלונגען. למעשה אבער איז דער תפקיד - וואס די אפיקסן פירן אויס – נישט אלעמאל אייניג, און עס איז כדאי צו מאכן אין דעם סדר. מען קען זיי איינטיילן אין צוויי הויפט-קאטעגאריעס.
1). אמאל ערקלערן זיי א סובסטאנטיוו (זאכווארט),
2). אמאל ערקלערן זיי דעם ווערב (פעולה). א ביישפיל פון נומער איינס – ווען עס ערקלערט א שם-עצם – איז פונעם ווארט "קריגסשיף", וואס דאס איז א שיף וואס איז געאייגנט פאר א קריג. א ביישפיל פון נומער צוויי – ווען זיי ערקלערן א צייטווארט (ווערב) – איז פון "אונטערקריכן", ווי דאס קריכן ווערט ערקלערט אלס קריכן
פון אונטער א געוויסע זאך.
יעצט א שטיקל הסבר: וויאזוי ארבעט טאקע דער סיסטעם און אויף וואס איז עס באזירט?
לאמיר קודם ערקלערן נומער איינס, ווען די צושטעלונגען ערקלערן א געוויסע זאך. ביי דעם איז דער געדאנק זייער פשוט, וויבאלד דער געדאנק איז למעשה באזירט אויף דעם כלל פון "סמיכות" וואס מיר געפונען אין אלע שפראכן. מיר וועלן נעמען א ביישפיל פון אזא ווארט ווי "זית-שמן". וויאזוי זאגט זיך דאס אויף יידיש/דייטש? "איילבירטן". דער "בירט" דאס איז דער "זית", און דאס ווארט "אייל" באצייכנט דעם פאקט אז עס אנטהאלט אויל. דא איז מערקווירדיג אז דער סמיכות אויף דייטש איז אין א פארקערטן סדר ווי אויף לה"ק. אויף לה"ק ווערט דער 'נסמך' געזאגט פריער און דער 'סומך' שפעטער, ד.ה. קודם דער זית, און דערנאך דערציילט מען אז עס איז א זית פון שמן. אויף דייטש אבער איז פארקערט, מען דערמאנט קודם דעם אויל און דערנאך דעם זית. פארוואס איז דאס אזוי? ווייל דער באדייט פון א סמיכות כאפט זיך אביסל אנדערש אין די צוויי שפראכן. אויף לה"ק רעדט מען פונעם זית, און מען לייגט צו אז דאס איז "פון שמן". אבער אויף דייטש דערציילט מען נישט אז דער "בירט" איז "פון אויל", נאר מען רעדט גלייך פון אן אויל-בירט. דאס הייסט, מען שאפט א נייעם מציאות, עס איז דא א "בירט" און עס איז דא אן "איילבירט". אדער לאמיר רעדן פון א "דאמפפשיף" וואס מען רופט אויף העברעאיש "אניית קיטור", אויף יידיש איז נישט די רעדע פון "א שיף פון דאמף", נאר פון א נייעם מציאות. עס איז דא א "יאכט-שיף", א "קריגסשיף", א "קאמפסשיף", און אזוי איז אויך דא א "דאמף-שיף", דאס איז א באזונדערע זאך. עס איז נישט קיין סומך מיט א נסמך, נאר דער אפיקס ערקלערט פשוט דאס ווארט "שיף" און עס איז לעולם איינס.
(איך האב געזעהן מצות פון ראזעווע-מעל פון דער סאטמארער מצה-בעקעריי, וואס אויפ'ן שאכטל איז געווען אויפגעשריבן "כוסמין-מצות". ווען א העברעאיסט זאל דאס זעהן וואלט ער אוודאי געשריגן אז דאס איז א טעות אין דקדוק, דען אויף העברעאיש קומט דער נסמך פאר'ן סומך, און מען דארף זאגן "מצות כוסמין". פאר אונז איז אבער גאנץ פארשטענדליך אז דאס געשריבענע איז געווען אויף יידיש (!!), כאטש די צוויי ווערטער זענען "אפשטאמיגע" פון לה"ק, און דעריבער האט יענער געשריבן "כוסמין-מצות". נישט מער ווי גערעכט. איך האב שטארק הנאה געהאט דערפון און אוועקגעשטעלט דאס שטיקל קארטאן נאכ'ן אויסשניידן).
יעצט, דא קומט נאך צו נאך א שטיקל פרט, אז די מעגליכקייט אויף צו שאפן א סמיכות איז אויף דייטש ברייטער ווי אין פיל אנדערע שפראכן, דען סמיכות האט געווענליך אויך א גבול ביז וויפיל ווערטער - און פילייכט אויך וואספארא ווערטער - מען קען סומך זיין. אויף דייטש אבער – און אין נאך אייראפעאישע שפראכן, אבער אויף דייטש גאר שטארק – איז דאס ממש אומבאגרעניצט (כאטש ביז די נייע רעפארמאציעס ווי שפעטער ערווענט) און מען קען שטענדיג צושטעלן א זאך וואס האט שייכות מיט דער זאך, איינס צום צווייטן, אז אלעס זאל ווערן איין ווארט, ביז עס וועט ווערן א לאנגער "CHU-CHU-TRAIN" ווי מ'רופט עס דאהי.
צוליב דער ערשיינונג איז באקאנט אז דייטש צייכנט זיך ספעציעל אויס מיט לאנגע ווערטער. די קלאסישע דוגמא איז דאס ווארט
donaudampfschiffahrtsgesellschaftskapiten וואס באדייט "דער הויפט פון דער געזעלשאפט (געזעלשאפטסקאפיטאן) פון דער דאמפס-שיף פון דעם טייך דאָנאַוי [דאַנובּע] (דאנאוי-דאמפפשיף)". דאס ווארט האב איך געהערט אין שווייץ אלס דער קלאסישער ביישפיל פון די דייטשע לאנגע ווערטער. איך האב שוין אבער געטראפן לענגערס פון דעם (אין דער דייטשער וויקיפידיע):
"Donaudampfschifffahrtselektrizitätenhauptbetriebswerkbauunterbeamtengesellschaft", עס איז דא וואס טענה'ן אז אויף דייטש איז נישט פארהאן אזא באגריף ווי "דאס לענגסטע ווארט", וויבאלד די מעגליכקייטן זענען אומבאגרעניצט. מיר האבן מזל אז אויף יידיש איז געווארן איינגעפירט אפצוטיילן געווענליך די ווערטער, און מען באגנוגט זיך דערמיט וואס מען באהעפט זיי מיט א פארבינדונג-שטריך (אנשטאט שרייבן "פארבינדונגשטריך"). אפטיילן זיי אינגאנצן איז אויך נישט ריכטיג, וויבאלד זיי זענען אלע שטארק פארבינדן, און עס איז אריגינעל איין ווארט.
די ערשיינונג איז נישט דא נאר ביי דייטש, מען קען עס טרעפן אויך אין אנדערע אייראפעאישע שפראכן ווי עס עקזיסטירט דער מושג פון "אפיקסן", אבער אויף דייטש ווערט דאס אממערסנס באנוצט ווי עס זאגט עדות דער דאזיגער אשכול. (איבער נאך דייטשע ווערטער אדער איבער ענגלישע און לאטיינישע ווערטער מיט ענליכע ערשיינונגען זעה
דא).
לויט די רעפארמען וואס זענען איינגעפירט געווארן אין יאר 1996 אין דער דייטשער שפראך (Rechtschreibreform) מיט דער צושטימונג פון דייטשלאנד, שווייץ, עסטרייך, זענען באשטימט געווארן נייע כללים ווען צו באהעפטן די ווערטער, און פיל פון די צושטעלן זענען אפגעבראכן געווארן לויט די נייע כללים. עס האט אבער פארשטייט זיך נישט פארלוירן צוליב דעם די דאזיגע אייגנשאפט, ווען עס שרייבן זיך נאך אלס טוינטער ווערטער אויף דעם אופן. למעשה האט די רעפארמירונג ארויסגערופן אויפברויז מצד די שרייבער, און עס האט זיך געשאפן א גרויסע קעגנערשאפט צו דעם, וואס האט געפירט דערצו אז פיל צייטונגען אין די דייטשע לענדער האבן אפיציעל אפגעלאזט די נייע ענדערונגען און זעצן פאר זיך צו באנוצן מיט דעם אלטן סיסטעם פון בוכשטאבירונג, נישט וועלנדיג אנערקענען אין די ניי-געשאפענע כללים.
יעצט נאך דעם שטעלט זיך די פראגע, וואס טוט זיך מיט די ווערטער "אריינלויפן" אדער "איבערשפרינגען" וואס די זענען אויך צוגעשטעפעטע ווערטער צום "לויפן" און "שפרינגען", איז פארוואס שרייבן מיר דאס נישט אויף יידיש מיט א פארבינדונג-שטריך (אריינ-לויפן, איבער-שפרינגען,) אזוי-ווי מיר טוען ביי אלע אנדערע דייטשע צוגעשטעלטע ווערטער. וואס איז אלזא דער כלל, "ווי יא, און ווי נישט?"
דער כלל איז גאנץ פשוט: עס ווענדט זיך אין דער קאטעגאריע פונעם צושטעל (פון די צוויי אויבנדערמאנטע קאטעגאריעס – די צווייטע ווערט באלד בעסער ערקלערט), ווילאנג עס איז די רעדע פון א פעולה (גיין, לויפן, שפרינגען,) דאן ווען מען שטעלט פאָר דורך דעם אפיקס וויאזוי די פעולה גייט צו ווערט דאס באטראכט ווי אלע זילבעס וואס ערקלערן די פעולה (אפטון, אויסטון, אנטון,) ווייל כאטש אין דעם פאל איז דער אפיקס א ווארט פאר זיך, דאך דינט דאס דעם זעלבן ציל – צו ערקלערן די פעולה. ווען אבער עס רעדט זיך פון א "יאכט-שיפל" דאן רעדט מען נישט פון א פעולה נאר פון א געוויסע זאך, דארט דינט דער אפיקס גאנץ אן אנדערן תפקיד - עס דינט אלס א 'סמיכות' (ווערטער-בינדונג). נו, אין דעם פאל ווען דו זאלסט אנהייבן צוקלעבן די ווערטער וועסטו טאקע נישט פערטיג ווערן, ווייל ווי וועט זיין אז איך וויל רעדן פון דעם פירער וואס פירט אן א געזעלשאפט (קאמפאניע) פון יאכט-שיפן וואס פארן אויפן "האדסאן-טייך", דאן וועל איך דארפן זאגן "האדסאן-טייך-יאכט-שיפלען-געזעלשאפטס-פירער". אין דעם פאל האט דאס יידיש אינגאנצן אפגעלאזט די אפיקסן, און באגנוגט זיך מיט די פארבינדונגס-שטריכן. אין אמת'ן אריין איז בכלל די ערשיינונג קלענער געווארן אויף יידיש, ווייל מיר וועלן קיינמאל נישט זעהן אזא לאנג ווארט אין אונזערע צייטונגען, אפילו מיט פארבינדונג-שטריכן אויך נישט, נאר מען וועט מאכן נאך א לענגערן זאץ "דער פירער
פון דער געזעלשאפט
פון די שיפן...
וואס פארן אויף דעם האדסאן-טייך..." ווי איידער צו שאפן איין ווארט.
למעשה איז ווי געזאגט פארהאן א מעגליכקייט פון סמיכות ביי אלע שפראכן, נאר געווענליך איז דאס אין אנדערע שפראכן באגרעניצט – ווי דערמאנט אויבן – בעת וואס אויף דייטש איז דאס גענצליך אומבאגרעניצט. טייל וועלן דאס אפשר רופן א מעלה ווייל אין אנדערע ווערטער הייסט דאס, אז דייטש מיט זייער דאזיגן סיסטעם האט זיך איינגעשפארט אין גאר אסאך פעלער די אלע "שייכות-ווערטער" (פון/אויף/ביים), אבער פיל האלטן פארקערט אז דאס איז נישט קיין אנגענעמע זאך צו שאפן אזעלכע לאנגע "באהנען" פון ווערטער, און עס דארף האבן א גרעניץ.
לאמיר נעמען א דוגמא ווען מען וועט וועלן רעדן פון א לוסט-שיף וועט מען זאגן אויף לה"ק "ספינת שעשועים". אבער ווי וועט זיין אז מען וועט וועלן רעדן פון דעם אויבנדערמאנטן פירער וואס פירט אן די געזעלשאפט פון די שיפלען אויף א געוויסן טייך? דאן וועט עס זיין אביסל באגרעניצט און מען וועט העכסטנס זאגן "מנהל חברת ספינות השעשועים
של נהר ההודסון". אויף העברעאיש איז אפיציעל רעקאמענדירט זיך צו פארמיידן פון שאפן צו לאנגע קייטן פון סמיכות.
אויף העברעאיש וואלט מען למעשה אויך געקענט שאפן א קייט פון סמיכות-ווערטער ווען מען וואלט געוואלט. לאמיר פרובן אונזער מזל צו שאפן אזא קייט: "מנהל פיקוח עבודות מחקר תלמידי קבוצת לומדי נושא שיפור איכות הסביבה" (דער פירער פון דעם קאנטראל איבער דער פארש-ארבעט פון די סטודענטן פון דער גרופע שטודירערס פון דעם נושא "פארבעסערונג פון דער קוואליטעט פון דער געגנט"). לויט די כללים וואס דייטש האט שטענדיג גענוצט (איך בין נישט באקנט אין די נייע כללים) וואלט מען געדארפט זאגן "געגנט-קוואליטעט-פארבעסערונגס-שטודירער-גרופעס-סטודענטן-פאָרשאַרבעטס-קאנטראלס-פירער". אבער אויף העברעאיש וואלט מען נישט גענוצט אויף קיין פאל אזא לאנגע קייט, נאר מען וואלט געזאגט "מנהל הפיקוח לעבודות המחקר של תלמידי קבוצת הלומדים של הנושא "שיפור איכות הסביבה".
עס איז אלזא נישט קלאר צו דאס איז א מעלה אדער פארקערט, און ווי געזאגט איז טאקע באשלאסן געווארן אין די דייטשע לענדער צו טוישן א גרויסן טייל פון די לאנגע ווערטער אבער פיל פראמינענטע שרייבער האבן דאס אפגעווארפן אין די לעצטע יארן נישט קענענדיג זיך צוגעוויינען צום נייעם סיסטעם.
יעצט לאמיר ערקלערן נומער צוויי (פון די אויבנדערמאנטע צוויי קאטעגאריעס): ווי געזאגט איז די ערשטע קאטעגאריע די געווענליכע ערשיינונג פון ווערטער-בינדונגען (סמיכות) ביי אנדערע שפראכן. ביי דעם האט זיך יידיש אפגעשאקלט פון די לאנגע "צושמעלצונגען", און זיך באגנוגט מיט בלויזע פארבינדונג-שטריכן, און בכלל פארמינערט די לאנגע קייטן פון פארבינדונגען, מעגליך צוליב א השפעה פון לשון-הקודש, אדער פון אנדערע שפראכן.
אינטערעסאנט וואס אויף דעם האב איך אויך געטראפן געשריבן טאקע פון זארעכפעפער אליין אין דער אלטער קרעטשמע (אויף היידפארק):
זארעכפעפער אין אלטער קרעטשמע:
איז אזוי, די דייטשע לאנגע ווערטער זענען עפ"י רוב אין אידיש צוטיילט אין צוויי, און לאמיר טאקע ברענגען פאר א משל דעם אויבנדערמאנטן ווארט WIRTSCHAFTSWISSENSCHAFTEN וועלכע לייגט זיך אין אונזער אידיש אין צוויי ווערטער "ווירטשאפטס-וויסענשאפטן" (און טאקע צוויי לאנגע ווערטער...). שוין איך מיז\מוז שוין גיין וועלמער רעדן שפעטער אויב כוועל האבן צייט (צאט)
יעצט דא אין אונזער אשכול קומט דער זעלבער פערזאן און וויל אנווייזן אז דאס ווארט "אריינגיין/ארויסגיין" איז אויך א געווענליכער ווערטער-צוזאמשטעל וואס דינט נישט דעם תפקיד ווי געווענליכע זילבעס. נו, אויב אזוי דארפט איר זיך דאך פרעגן פארוואס איז טאקע ביי די ווערטער נישט אפגעטיילט געווארן דער ווערטער-צוזאמשטעל.
נאר דער אונטערשייד צווישן די צוויי איז ווי דערמאנט פריער דרך אגב, אז עס איז געוואנדן אין די צוויי קאטעגאריעס. דאס ווארט (אדער ווערטער?) "ווירטשאפטס-וויסנשאפטן" איז א געווענליכע סמיכות, וואס דאס באדייט "די וויסנשאפט פון דער ווירטשאפט". ביי דעם קומען די צוגעשמאלצענע ווערטער אויף צוצולייגן איינצלהייטן צו דעם זאכווארט איבער וואס עס איז די רעדע, ווי ערקלערט באריכות. אבער אין אונזער פאל פון "אריינגיין/ארויסגיין" האט עס נישט צוטון מיט דער געווענליכער ווערטער-פארבינדונג, דען דא קומט עס איינפאך ערקלערן א מענטשליכע פעולה, און די פארבינדונג ביי דעם איז פיל שטערקער, ביז עס איז גאר ממש איין ווארט פון געבורט אויס. די סיבה דערצו איז ווייל דאס דינט די זעלבע פעולה ווי די זילבעס וואס ווערן צוגעשטעפעט צו א ווארט וואס זיי שאפן דאס ווארט. ווייל לאמיר נעמען א דוגמא וויאזוי זאגן מיר "להפוך" אויף יידיש? איבערקערן! אדער איבערדרייען! דא זעהט דאך יעדער קלאר אז ווען מען זאל אראפנעמען דעם אפיקס איז דאס ווארט גאר נישט דאס זעלבע, דעריבער איז דאס נישט סתם א סמיכות, נאר פשוט אן אינטעגראלער טייל פון דעם ווארט וואס באדייט דעם ספעציפישן טאט. דאס איז ממש ווי דאס וואס די געווענליכע זילבעס טוען, און עס איז ממש נישט פארהאן קיין אונטערשייד. דא איז שוין נישט קיין ערשיינונג וואס איז אן אוניווערסאלע און מען קען זיך דערמיט שפילן וויאזוי עס זאל צוגעקלעבט ווערן, נאר דא איז די רעדע פון די יסודות פון דער שפראך וואס אויף דעם אופן זענען אלע ווערטער צוזאמגעשטעלט, און ווען מען זאל אנהייבן אפצורייסן זילבעס, וועלן מיר דאך צושניידן יעדעס ווארט. ווי אויך איז די דאזיגע פארבינדונג באגרעניצט צו א קליינעם צאל פון ווערטער וואס קענען ווערן צוזאמגעשטעלט, א זאך וואס איז אינגאנצן נישט אזוי ביי די ווערטער-בינדונגען פון דער ערשטער קאטעגאריע. די דאזיגע אייגנשאפט וועלן מיר טאקע נישט געפונען אין לה"ק, און דאס האט מיט דער ערשיינונג פון "סמיכות" קיין שום שייכות.
(מען מוז אבער קלארשטעלן אז דאס וואס עס איז געזאגט געווארן אז נאר ביי א סמיכות פון א שם-עצם ווערט אויף יידיש אביסל אפגעבראכן די צושמעלצונג, מיינט דווקא ממש א נאמען פון א "זאך", און איך מיין נישט דערמיט קיין נעמען פון פעולות [צוגאנג, צושטאנד, ארויסגאנג, א.ד.ג.] ווייל דאס איז פשוט אז א נאמען פון א פעולה איז א פעולה, און ביי דעם בלייבט ממילא דער צושטעל פאראייניגט מיט'ן ווארט)
