אידישע ווארט פון טאג

[yankl36]

הײנט האָב איך איבערגעלײנט אַ בוך פאַר מענטשן װאָס פאָרן אױף אַ װאַקאַציע װאָס װילן װיסן פראַזעס װאָס זענען נוצלעך פאַר רײזנדיקע אױף אידיש. ס'איז געשריבען געװאָרן אין יאָר 1958, דאָס הײסט מיט אַ האַלבע יאָרהונדערט צוריק װען אַ סך מער מענטשן האָבן יאָ גערעדט אידיש. דאָס ביכל פאַרמאָגט אַ סך װערטער װאָס איך האָב ניט פריער געקענט. דאָ זענען אַ פּאָר פון די מער טשיקאַװע :
װאַליזע/טשעמאָדאַן: אַ זעקל װאָס האַלט קלײדער פאַר רײזנדיקע מענטשן.Suitcase

אַ ברוקירטע װעג: אַ װעג װאָס איז געמאַכט אַז קאַרן זאָלן קענען פאָרן. paved road

פאַרקערלאָמפּ: דאָס לאָמפּ אין מיטן װעג װאָס איז רױט, גרין אָדער געל.

קערעװער/קערמע: דאָס ראָד װאָס מ'באַנוץ צו פירן אַן אױטאָ.

סקאַרפּעטן: אַן אַנדער װאָרט פאַר "זאָקן" (בײדע זענען אין די אידיש װערטערביכער, סקאַרפּעט איז אַ סלאַװאַסיזם).
פאָטאָ-אַפּאַראַט: Camera
מאַרקע: Stamp
צװאַנג:plyers
דאָ קען מען זען אַ פּאָר בלעטער פונעם בוך
http://books.google.com/books?id=rWX40u ... t&resnum=4

[קרעמער]

א טשעמאדאן/וואליזע האב איך שוין געהערט.

ברוקירטע וועג - שטאמט מעגליך פון BRICKS/ציגל.

פארקערלאמפ איז א חידוש, אזוי אויך קערעווער/קערמע, סקארפעטן.
פאטא-אפאראט וואלט מען ביי אונז געזאגט בילדער-נעמער אדער בילדער-כאפער, אדער דעם ענגלישן קאמערע.

פאסט-מארק איז גאנץ באוואוסט.
אזוי אויך צווענגל.

[יאנאש]

קירעווער פאר דעם סטירינג וויל האבעך שוין געהערט דא דארט.

[yankl36]

דרײ װערטער װאָס איך האָבדי װאָך געלערנט פון אַלטע ביכער:

רעמאָנטירן: צו נאָכמאַכן אַ בנין אָדער צימער אָדער הױז.Renovate.
װינטרינע: אַ ספּעציעלע גלאָזע שאַפע װאו מ'שטעלט אױס אַ קראָם'ס פּראָדוקטן אַז די פאַרבײגענדיקע זאָלן קענען זען. דאָס װאָרט עקזיסטירט אױף אַ סך שרפּאַכן אָבער ניט ענגליש. Display Case.

אָנרײס: אַן אַנדער װאָרט פאַר "אינפעקציע" אָדער "אָנשטעקונג."

[yankl36]

בײם קוקענדיק אין ענגלישן װערטערבוך האָב איך געזען אַז דאָס װאָרט װינטרינע עקזיסטירט יאָ אױף ענגליש. איך האָב דאָס פּשוט קײנמאָל ניט פריער געזען. גוט צו װיסן. מ'לײגט עס אױס אױף ענגליש אַזױ: vitrine

[קרעמער]

איך האב טאקע געוואלט צושרייבן אז איך קען א ווארט 'וויטרינע'.

[yankl36]

קרעמער, װיטרינע איז ריכטיק אױף בײדע שפּראַכן, מײן טעות אין גאַנצן.

צװײ װערטער װאָס זענען שטענדיק טשיקאַװע זענען די אידישע װערטער פאַר "ceiling" און "floor". אידיש פאַרמאָגט פיל װערטער פאַר בײדע באַגריפן. יעדעס װאָרט (װי איך מײן) האָט דאָס זעלביקע באַדײט אָבער ס'זענען פּשוט אַ סך װערטער. יעדעס מאָל װאָס איך מײן אַז איך האָב זײ אַלע געזען, זע איך נאָך אַ װאָרט פאַר די באַגריפן. דאָ איז מײן ליסטע:

floor: פּאָדלאָגע (פון פּױליש), דיל (פון אַלט דײטש אָבער ס'בלײבט נאָר אין אידיש, בפרט ליטװיש אידיש), בריק (דאָס זאָגט מען אױף אוקראַיניש אידיש), עטאַזש (פון פראַנצײזיש), פלאָר (פון ענגליש). די מער "סטאַנדאַרדע" װערטער זענען פּאָדלאָגע און דיל. דיל אין ליטװיש אידיש, פּאָדלאָגע אין גאַליצאַרנער און אונגאַריש און רומעניש אידיש.

ceiling: סופיט (פון פּױליש), סטעליע (איך װײס ניט פון װאַנעט דאָס װאָרט קומט), פּלאַפאָנד (פון פראַנצײזיש), בעליק (דאָס האָט מען געזאָגט אין װאַרשע, איך װײס אױך ניט דעם אָפּשטאַם) סעילינג (ענגליש). סטעליע און סופיט זענען געװען די מער געװענטלעכע פאָרמען אין אײראָפּע
. װאָס זאָגט מען בײ אײך און צי װײסט איר װעגן אַנדערע װערסיעס?

[קרעמער]

ביי אונז זאגט מען "פלאָר" (ענגליש) און "דאַך" (פון וואו שטאמט דאס?).

אינטערסאנט, איך האב געמיינט אז 'דיל' איז דער 'דאך'.

[מיללער]

כרעמער מיט א כ"ף דגושה,
'דאך' איז באמת דער ווארט פארן אינדרויסנדיגער הויז-צודעק (ROOF בלע"ז) און פארשטענדליך פון א שפראך שטאנדפונקט קענען די צוויי מושגים אבסאלוט נישט נוצן דעם זעלבן טערמין (דער 'דאך' פון די ערשטע שטאק איז דער זעלבער ווי די פונעם 5'טען שטאק אבער א 'סילינג' האט ער אנאנדערס) אבער וואס זאלען מיר טאן אז דער אורך הגלות האט געמאכט פארגעסן די אריגינעלע טערמין פאר אונזער 'סילינג'.

אויף דייטש זאגט מיר מיין פריינט מרדכי גוגל איז דער ווארט Obergrenze , ווידעראום הארקאווי נוצט דעם אויסדרוק 'באלקען' דערויף, וואס עס לאזט זיך דעבאטירען די אריגינעלקייט דערפון ווייל מיר זענען געוואונט דאס צו נוצען אויף א 'קורה-כשורה' (אפשר מיינט דאס יעקל מיט 'בעליק') וועלכע באצייכנט א גרויסע קלאץ וואס מ'נוצט אויף אונטערצוהאלטן דעם דאך און פון דעם איז שוין אויך געווארן דערפון א 'סילינג'.

[יאנאש]

פאדלאגע איז זכאורה די מערסטע באנוצט (ווען איינער שרייבט 'אידיש') אבער דיל קען מען אויך זעהן ווינציג.

מיללער, עס איז מיר געפאלן דיין משל מיטן דאך, זייער א גוטע אנאלעדשי.

ביידיוועי, באלקן ווערט אויך גענוצט ביים רעדן פון א פארטש, טעראסע, לכאורה קומט דאס פונעם ענגלישן באלקאני.

[ווארום]

פאדלאגע איז ריין פויליש. (פאדWאגע)

[yankl36]

באַלקאָן קומט פון דײטש און אײדער דעם פראַנצײזיש. כּמעט אַלע װערטער װאָס זענען נאָענט צו די ענגלישע װערטער אָבער זענען אַנדערש קומען פון פראַנצײזיש און ניט ענגליש און זענען גוטע אידישע װערטער. דאָס זענען די "אינטערנאַציאָנאַלע װערטער" װאָס עזסיטירן אױף יעדער אײראָפּײאישער שפּראַך אָבער זענען אַ ביסל אַנדערש בײם אַרױסרעד. מ'קען װיסן אױב די װאָקאַלן זענען אַנדערש. ל'משל, אַ װאָרט װי באַגאַזש אױף אידיש האָט אַ לאַנגן װאָקאַל "באַגאַאאַזש", אױף ענגליש איז עס "באַגידזשbagage ". אַנדערע זענען "װירוס/װײרוס/virus", פינאַנץ/פײנאַנץfinance, האָריזאָנט/האָריזאָן. די לײטינישע װערטער זענען אַזױ אױף אידיש, נאָענט אָבער די װאָקאַלן זענען אַנדערש. בפרײש טרעפט גאַנץ אָפט אַז דאָס װאָרט אױף אידיש האָט אַ װאָקאַל בײם סוף און ניט אױף ענגליש. ל'משל ראַטע/rate, דעבאַטע/debate, ענערגיע/energyי (צװײ װאָקאַלן און ניט אײנס)

דאַך מײנט װאָס איז העכער פון דער סטעליע/סופיט (ceiling). אױף אַ גאַניק (porch), רופט מען זי די פּלאַפאָנד. פּאָדלאָגע איז פון פּױליש אָבער ס'איז ניט רײן פּאָליש,ס'איז אױך אידיש. מענטשן האָבן עס גענוץ דרײ הונדערט יאָר אײדער דעם װאָס מענטשן האָבן געזאָגט "פלאָר" אױף אידיש. אָבער "דיל" איז אפשר דער "אידישסטער" פון אַלע װײל ס'עזיסטירט אױף קײן אַנדער שפּראַך און קומט פון אַלט דײטש. די דײטש װאָס האָט געשאַפן מאָדערנישע דײטש איז אָפט גאַנץ אַנדערש פון אידיש. ל'משל, אױף דײטש זאָגט מען "באָדן" און אױף אידיש האָט דאָס װאָרט קײנמאָל ניט עקזיסטירט (ניט געקוקט אױף דעם װאָס האַרקאַװי װיל זאָגן).
מײן ציל איז צו געפינען די װערטער װאָס האָבן עקזיסטירט ערשט אױף אידיש און זײ נוצן. בערעך-כּלל זענען זײ די װערטער פון אַלט דײטש און לשון-קדוש. נאָך דעם די סלאַװישע (בפרט זאַכן װאָס האָבן נאָר אָנגעהױבן עקזיסטירן אין די 1800 יאָרן).

אַז אידיש איז מיר אַ פרעמדע שפּראַך האַלט איך פון די װערטערביכער, בפרט װײנרעכס, װאָס איז ניט פּערפעקט אָבער בעסער פון די אַנדערע. איך קען אױך װאָסערע װערטער מענטשן האָבן גענוץ פון די פאַר-דער-מלחמהדיקע צײטונגען און ביכער װאָס איך לײן פאַר מײן פאָרשונג פּרױעקטן. אַז איך נוץ אידיש צו רעדן מיט מענטשן פון און אין אױסלאַנד אױפן טעלעפאָן, ס'פּאַסט ניט פאַר מיר צו נוצן ענגלישע װערטער װײל מענטשן אין אױסלאַנד װײסן זײ ניט. װען איך רעד מיט אַמעריקאַנער חסידים פּרוביר איך צו נוצן די װערטער װאָס זײ װאָלטן גענוץ אָבער איך בין ניט אַלעמאָל זיכער װאָסער װאָרט האָט געביטן פון אידיש אױף ענגליש און װאָסער װאָרט װעט אַלעמען קענען. טאָ, אָפט מאָל נוץ איך בײדע װערטער "צי האָט איר נאָך בילעטן פאַרן אױטאָבוס. װיפיל קאָסט אַ טיקעט" און אַזױ װײטער. אַל דאָס גוץ

[מיללער]

יאנקל,
איך מיין אז 'באדן' האט מען יא שטענדיג גענוצט, אבער נישט פאר 'פאדלאגע' נאר ליבערשט פאר 'שטח' אדער property.

[yankl36]

מיללער, יאָ זיכער. ס'זענען פאַראַן אַ סך פאַלן װאָס זענען אַזױ צװישן אידיש און דײטש און אױכעט אידיש און לשון-קדוש, אין װאָס אײן װאָרט האָט צװײ אָדער דרײ באַדײטונגען אױף אײן שפּראַך אָבער נאָר אײנע פון זײ עקזיסטירט אױף דער אַנדער שפּראַך. אָפט מאָל רופט מען דאָס אַ "פאַלשע חבר" אױף ענגליש, איך װײס ניט אױב דאָס טערמין עקזיסטירט אױף אידיש.

אַ גוטער בײשפּיל איז "נאָװעל/novel". אױף ענגליש מײנט דאָס צװײ זאַכן "עפּעס װאָס איז גאַנץ נײ" און "אַ לאַנגע געשריבענע װערק פון פיקציע ." אױף אידיש הײסט דאָס לאַנגע בוך אַ "ראָמאַן" אָבער אַ גאַנצע ענלעכע באַדײט עקזיסטירט יאָ אױף אידיש "נאָװעל" אָדער "נאָװעלע" מײנט אַ געשריבענע מעשה װאָס איז לאַנג אָבער ניט אַזױ לאַנג װי אַ "ראָמאַן". (געװײנטלעך איז דער גרענעץ אַרום 40-60,000 װערטער אָבער ס'איז אָפט מאָל די באַשלוס פונעם אַרױסגעבער אָדער מחבר װאָס הײסט אַ "ראָמאַן" און װאָס הײסט אַ "נאָװעלע".) אָפט אידיש אָבער דאָס װאָרט "נאָװעל" װי אַ נײער געדאַנק עקזיסטירט ניט. אַן אַנדער משל איז "בײ" װאָס אָפט מאָל נוץ מען פּינקטעלך װי אױף ענגליש און אָפט מאָל גאַנץ אַנדערש.

אָקײ: װערטער אױף הײנט:
ראָמאַן: אַ לאַנגע װערק פון בעלעסלעטריק/פיקציע
שריפטשטעלער: אַ "דײטשמעריזם" װאָס הײסט "שרײבער" אױף דײטש אָבער װאָס מ'טרעפט גאַנץ אָפט אין אַלטע טעקסטן.

שױשפּילער: אַן אַנדער "דײטשמעריזם" פאַר אַן אַקטיאָר אָדער "אַרטיסט".

און אַן אַנדער פּאָר "פאַלשע חברים" װאָס איך דערמאָן.

אַרטיסט/artist: אױף ענגליש הײסט דאָס אײנע װאָס מאַכט פיזישע קונץ, ל'משל מאָלערײ, סקולפּטור, און אַזױ װײטער. אױף אידיש מײנט אַן "אַרטיסט" אַן אַקטיאָר אָדער שױשפּילער אָדער זינגער אָבער ניט אײנע װאָס מאָלט, דאָס הײסט אַ מאָלער. אָבער ס'קען װערן פאַרמישט אױף אידיש װײל אײנער װאָס איז בײדע אַ מאָלער און אַ שױשפּילער קען מען אָנרופן אַן "אַרטיסט" און פאַרשטײט זיך אַז דאָס איז ניט געװען קײן "פרײנטעלכע" אָפּשאַצונג בײ טראַדיציאָנעלע אידן און גאָר מאָדערנע מענטשן װאָס האַלטן אױך ניט פון דער באַװײגונען פון קונץ אָדער װאָס מ'װאָלט דאָס גערופן אױף גױיש: performance artist

[מיללער]

יאנקל,
א געשמאק צו זעהן ווי איר גלידערט זיך צוביסליך איין ביינונז, פילייכט ווערט מיין איינלאדענונג צו קומען מיטהאלטן א טראדיציאנעלע אידישע צערעמאניע נענטער.....

מיין 'אידישע ווארט' פון טאג איז דירעקט פון אייער פריערדיגע רעאקציע און טאקע ווערטער וואס איז ביי אייך נישט געווען קיין נייעס האט יא געכאפט מיין אויפמערקזאמקייט.

דייטשמעריזם: אין א צייט וואס דער נאכזילבע 'יזם' ברויך אן אפהאנדלונג, ווייל לויט ווי איך קלער איז דאס אין די היינטיגע חסידישע-אידיש פארדרייעט געווארן צום 'פאלשען חבר' פון ענגליש, וואס דארט דינט דער זילבע מער פאר א באוועגונג, ווי אין; פאשיזם, נאציזם, ציוניזם [עס קען זיין אבער אז איך גרייז און עס איז יא אריגינעל אידיש] איז אבער זיכער אז אין 'דייטשמעריזם' דינט דער 'יזם' צו באצייכענען דעם באגריף פון א ליטעראטורישען טערמין אזוי ווי אן 'אינטערנאציאליזם' וואס מיר פלעגן לייענען אין פראפעסאר יידישיסט'ס ווערק, אנדייטענדיג אויף ווערטער און טערמינען וואס באלאנגען נישט ספעציפיש צו איין שפראך.

אבער דער גאנצער 'דייטשמעריזם' פארשטיי איך נאך נישט געהעריג, ווי צום ביישפיל; פארוואס איז 'שריפטשטעלער' א דייטשמעריזם פון 'שרייבער'?

-

און דאס אז א 'ראמאן' איז דער ענגלישער 'נאוועל' האב איך נישט אינאכט גענומען ביז היצט און שטענדיג געמיינט אז דאס האט מיט די ענגלישע 'ראמאנס'.

אן 'ארטיסט' אויף אידיש איז גאנץ זיכער אפירגעקומען זינט די טאעטער עפאכע, ווייל אויף מער מיטלאטלטערישע קונצטווערק זעהט מען אינדיווידיאלע טערמינען אויף יעדע טאלאנט באזונדער און 'ארט' אליינס איז אויך נישט אריגינעל אידיש.

און אויב א גענעראלע טערמין דערויף איז פילייכט 'קונצלער' דער ווארט, עז איז באקאנט אז א חזן/קאנטאר וואס איז געווען אין א שוהל ביים 'עמוד' (סטענדער: א רעליגיעזע טערמין פארן סטענדער פארנט פונעם שוהל וואס דינט אלס פלאץ פונעם 'בעל-תפלה' דער וואס איז דעזעגנירט אנצופירען מיט די געמיינזאמע-געבעטן) האט מען גערופען אן 'עמוד-קונצלער'.

[farshlufen]

פאר בחורים וועלכע זענען אדורך ישיבה לצעירים תחת הנהלתו של המנהל הרה"ג ר' נחמן שטויבער שליט"א, איז באקאנט די גרויסע דרשה וואס ער פלעג האלטן סוף יאר איידער זיך געזעגענען מיט די בחורים וועלכע זענען פון דארט געגענגען צו די ישיבות גדולות א חתן צו ווערן.

ר' נחמן איז פון די עלטסטע גענעראציע סאטמארער תלמידים פון דעם דור וועלכע זענען שוין געבוירן נאך די קריג, און ער איז געווען פון די ערשטע חתנים חתונה צו האבן יענע יארען, דערציילט ער ווי דער רבי האט אריינגערופען אים פערזענליך מיט נאך עטליכע פרומע חתנים אז זיי זאלען פארלאנגען אין שטוב אנצוטאן א 'שפיצל' אויפן קאפ און דייקא גע'דריוועלט', דערציילט ר' נחמן אז דער רבי האט גענומען דעם כנף פון זיין בעקיטשע און געצייגט בלשונו הק' "געדריוועלט אזוי ווי דאס" (שלא יהי' דורכזיכטיג).

לייגט ער אבער צו אז דאס איז געווען הארט פאר די סטראוק בשנת תש-כ"ח און דער רבי איז שוין נישט געווען בכח צו גיין ווייטער אין דעם נושא.

צ"ל: "אומגעדריוועלט" [דאס געהערט אפשר אין שפראך], געדריוועלט איז טייטש די מיט די פעדימער, אומגעדריוועלט איז די וואס איז ווי א בעקיטשע, די יסוד פון דעם ווארט ווייס איך נישט, אין דעם דייטשן ווערטערבוך זע איך עס נישט.

[farshlufen]

יגעתי ומצאתי.

לויט דעם איז דער ריכטיגער ווארט "געריוולט" און "אומגעריוולט", און דאס איז איינס מיט Rippled פאטעיטא טשיפס, און א נאענטער קרוב מיט "רייבן" "צוריבן".

[מיללער]

זייער חשוב, הייסט דאס איז Rip-רייסען איז אויך פון די שורש, בקיצור, ריפען, רייבען, רייסען, ריוולען איז חלום אחד.

היצט בלייבט דאך דער 'זיבעטער ריפ' ווי אן אדאפטירט קינד, וויבאלד די 'ריפ' איז אזוי 'געריוועלט'.

[מיללער]

נעכטן האט מיר מיין ווייב געצייגט אין די 'תחינה' (וועלכע איז ווערט א באהאנדלונג פאר זיך פון עטליכע שטאנדפוקנטן) ווי זיי פארטייטשן די ווערטער 'חטאתי, עויתי, פשעתי' = כ'האב געזונדיגט, געשולדיגט און געמיסטייט.

ווער עס ווייסט וויזאוי צו פארטייטשן דעם ווארט 'געמיסטייט' אויפן היינטיגען אידיש ווערט מכובד זיך צו לאזן הערן, דערווייל קלער אדער מל' מיסט (גארבעדזש) אדער מל' מיסטעיק, ושניהם אינם נוחים לי.

אז כ'האבן שוין דעם שופר איז כדאי צו מאכען א סך-הכל איבער דעם שורש 'באט' אויף אידיש (BID אויף ענגליש) די ווערטער; פארבאטן, געבאטן, און אנבאט באלאנגען אלע דערצו (והוא פשוט, וכתבתי לזכרון דברים בעלמא)

[farshlufen]

ווער עס ווייסט וויזאוי צו פארטייטשן דעם ווארט 'געמיסטייט' אויפן היינטיגען אידיש ווערט מכובד זיך צו לאזן הערן, דערווייל קלער אדער מל' מיסט (גארבעדזש) אדער מל' מיסטעיק, ושניהם אינם נוחים לי.

נלפע"ד, איז דאס מיס-טאט, וואס גענוי "מיס" באדייט ווייס איך נישט אבער די צווייטע העלפט איז זיכער "טאט" מלשון "טאן".

אז כ'האבן שוין דעם שופר איז כדאי צו מאכען א סך-הכל איבער דעם שורש 'באט' אויף אידיש (BID אויף ענגליש) די ווערטער; פארבאטן, געבאטן, און אנבאט באלאנגען אלע דערצו (והוא פשוט, וכתבתי לזכרון דברים בעלמא)

אז דו פרעגסט שוין, ווען איז עס "שטרענג פארבאטן" און ווען נאר "פארבאטן" (ווערבאטן)?

[מיללער]

פארשלאפן,
אויב אזוי פארוואס נישט 'געמיסטאהן' עס איז דאך א לשון עבר (אפי' אויב 'מיסטאט' איז דער שם דבר)? איבער דעם ווארט 'מיס' פון ענגליש, איז בפשטות 'פארפאסט' (ער האט גע'מיסט' די באס) און דערפון איז געווארן א פארזילבע 'מיס' ווען מבאגייט עפעס בטעות.

[farshlufen]

איבער דעם ווארט 'מיס' פון ענגליש, איז בפשטות 'פארפאסט' (ער האט גע'מיסט' די באס) און דערפון איז געווארן א פארזילבע 'מיס' ווען מבאגייט עפעס בטעות.

אזוי טראכט זיך אויבערפלעכליך, אבער דער זילבע "מיס" ווערט גענוצט אויך אין דייטש, לדוגמא:
מיס-ווערטשאפט.

[farshlufen]

יגעתי ומצאתי: Missetat -Wrong-doing

[מיללער]

שוין ברוך שכוונת - אין שמחה כהתרת הספיקות

[farshlufen]

מיללער, קענסט שוין דרוקן א פירוש אויף די תחינות...